Chúng ta
hầu như ai cũng thấy loáng thoáng đâu đó hình ảnh vòm nhà nguyện với
những hình vẽ đẹp tuyệt trần và vô cùng hoành tráng này. Nhưng có lẽ, ít
người biết, đây là tác phẩm của chỉ một Michelangelo (1475-1564), người
được biết đến như một trong ba (1) người “khổng lồ” của thời đại Phục Hưng.(2)
Dưới đây, tôi xin lược trích bài của sử gia nghệ thuật E.H. Gombrich trong sách “The story of Art”
giới thiệu đôi nét về Michelangelo và tuyệt tác hội họa của ông trên
vòm nhà nguyện Sistine ở Rome này-một tác phẩm vĩ đại và có tầm ảnh
hưởng lớn không chỉ trong lịch sử nghệ thuật Công Giáo.
Nguyên Hưng
“Michelangelo theo học trong xưởng
họa của Ghirlandaio. Tuy nhiên, cậu không theo phong cách dễ dãi của
thầy mình. Cậu có quan niệm nghệ thuật riêng, và hứng thú nghiên cứu tác
phẩm của các bậc thầy đi trước như Giotto, Masaccio, Donatello và
những điêu khắc gia Hy Lạp trong bộ sưu tập của nhà Medici.”
”Cậu cố gắng thâm nhập vào những bí
thuật của các điêu khắc gia cổ đại, những người biết cách miêu tả vẻ đẹp
cơ thể đẹp đẽ của con người khi chuyển động, với tất cả cơ bắp và gân
cốt của nó. Giống Leonardo, cậu không hài lòng với việc học hỏi các định
luật của cơ thể học một cách gián tiếp từ nghệ thuật cổ xưa. Cậu thực
hiện cho riêng mình những nghiên cứu về cơ thể học, mổ xẻ xác người, và
học hỏi từ các người mẫu, cho tới khi thân thể con người không còn gì là
bí mật đối với cậu. Nhưng, khác với Leonardo coi con người chỉ là một
trong nhiều câu đố hấp dẫn của thiên nhiên, Michelangelo phấn đấu chỉ
với một mục đích là thấu hiểu chỉ một vấn đề này, và thấu hiểu toàn
diện. Sức tập trung và trí nhớ của cậu xuất chúng đến nỗi chẳng mấy chốc
không còn môt tư thế nào hay một chuyển động nào là khó vẽ đối với cậu.
Khó khăn như chỉ càng thu hút cậu. Những dáng điệu hay góc cạnh có thể
khiến nhiều họa sĩ nổi danh thế kỷ muời lăm ngần ngại không muốn đưa vào
tranh của mình vì sơ không diễn tả chúng cho đủ thuyêt phục, lại chỉ có
tác dụng kích thích tham vọng nghệ thuật của cậu, và không bao lâu
người ta đồn rằng chàng nghệ sĩ trẻ này không chỉ sánh ngang các bậc
thầy tài danh thời cổ điển mà thực sự còn tài giỏi hơn họ…”
”Nói chung là vào lúc ba mươi tuổi,
Michelangelo đã được công nhận là một bậc thầy xuất chúng của thời ấy,
sánh ngang thiên tài Leonardo theo cách riêng của ông”
”Đức Giáo Hoàng Julius II muốn chàng
tớiRomeđể xây cho Ngài một ngôi mộ xứng với địa vị người cầm quyền tối
cao của thế giới Kitô Giáo. [...] Được Giáo Hoàng cho phép, chàng lập
tức tìm tới những mỏ đá cẩm thạch nổi tiếng nhất ở Carraca để tuyển lựa
những tảng đá dùng cho một lăng mộ khổng lồ. Chàng nghệ sĩ trẻ choáng
ngợp trước hình dạng của những khối đá cẩm thạch này, chúng như đang chờ
chiếc đục của chàng biến chúng thành những bức tượng mà thế giới chưa
bao giờ được thấy. Chàng ở lại các mỏ đá hơn sáu tháng, mua, chọn và
loại bỏ, tâm trí sôi sục những hình ảnh. Chàng muốn phóng thích các nhân
vật ra khỏi những tảng đá, nơi chúng đang yên ngủ. Nhưng khi trở về và
bắt tay vào việc, chàng sớm nhận ra rằng nhiệt tình của vị Giáo Hoàng
đối với công trình vĩ đại này đã ra nguội lạnh. Ngày nay ta biết một
trong những lý do khiến Đức Giáo Hoành lúng túng là dự án xây mồ của
Ngài đã đụng chạm tới một dự án khác còn thiết thân hơn trong tâm tư
Ngài: dự án xây một đền thờ Thánh Peter mới. Vì ngôi mộ lúc đầu được dự
tính sẽ đặt trong ngôi đền thờ cũ, và nếu đền thờ này bị dỡ bỏ, thì ngôi
mộ kia sẽ đặt ở đâu? Michelangelo trong cơn bất mãn tràn bờ, đã tưởng
tượng những lý do khác. Chàng ngửi thấy một âm mưu, và còn sợ rằng các
đối thủ của chàng, nhất là Bramante, kiến trúc sư của ngôi đền Thánh
Peter mới, muốn đầu độc chàng. Trong một cơn sợ hãi và cuồng nộ, chàng
bỏRomevềFlorence, và viết cho Đức Giáo Hoàng một lá thư với những lời lẽ
nặng nề, nói rằng nếu Ngài cần chàng thì cứ đi mà tìm…”
“Điều đáng ghi nhận ở đây là Đức Giáo
Hoàng đã không hề nổi giận, nhưng bắt đầu một cuộc thương lượng chính
thức với người đứng đầu thành Florence để thuyết phục chàng nghệ sĩ điêu
khắc trẻ trở lại. Tất cả những người quan tâm đều như đồng ý rằng mọi
di chuyển và dự định của chàng cũng quan trọng ngang với những vấn đề
khó khăn của nhà nướcFlorence. thậm chí ngườiFlorencecòn sợ rằng Giáo
Hoàng sẽ trở mặt nếu họ tiếp tục chứa chấp chàng. Do đó người lãnh đạo
thành Florence khuyên chàng trở lại phục vụ Đức Julius II, và viết một
lá thư tiến dẫn chàng, nói rằng nghệ thuật của chàng là khôn sánh trong
khắp nước Ý, thậm chí có thể khắp thế giới, và nếu được đối xử nhân hậu,
“chàng sẽ làm nên những điều khiến cả thế giới phải kinh ngạc”. Lá thư
ngoại giao này đã nói lên sự thật. Khi trở lạiRome, Đức Giáo Hoàng
thuyết phục chàng nhận một công việc khác. Có một tiểu nguyện đường
trong điện Vatican do Đức Giáo Hoàng Sixtus IV xây cất, và do đó được
gọi là nguyện đường Sistine. Các bức tường của nguyện đường này đã được
trang hoàng bởi những họa sĩ nổi tiếng của thế hệ trước, bởi
Botticenlli, Ghirlandaio và những người khác. Nhưng vòm trần vẫn còn
trống. Đức Thánh Cha đề nghị Michelangelo trang trí nó. Chàng làm hết
cách để thoái thác nhiệm vụ này. Chàng bảo mình thật sự là thợ điêu khắc
chứ không phải họa sĩ. Chàng tin rằng công trình khó khăn này được đặt
lên vai chàng do âm mưu của các đối thủ. Khi Đức Giáo Hoàng tỏ ra cương
quyết, chàng khởi sự với một phác thảo khiêm tốn miêu tả mười hai Tông
Đồ đứng trên mười hai khám thờ, và tuyển mộ các thợ phụ từFlorence.
Nhưng bất ngờ chàng nhốt mình trong nhà nguyện, không cho ai lại gần,
một mình bắt đầu một công trình thực sự sẽ còn tiếp tục “làm kinh ngạc
cả thế giới” kể từ giây phút xuất hiện trước công chúng.”
“Thật khó mà hình dung làm sao một con
người có thể đạt được những điều Michelangelo đã thực hiện suốt bốn năm
lao động đơn độc trên giàn giáo trong nguyện đường của Giáo Hoàng. Chỉ
nguyên cái nổ lực thể lý để vẽ bức bích họa khổng lồ này trên trần nhà
nguyện, để chuẩn bị và phác họa cảnh quan trong từng chi tiết rồi đưa
chúng lên mặt tường, cũng đủ làm ta thán phục. Michelangelo nằm ngửa để
vẽ. Và ông trở nên quá quen với tư thế gò bó này đến nổi khi nhận một lá
thư trong thời ký ấy, ông phải đưa nó lên trán và ngửa đầu ra
sau để đọc. Nhưng sức mạnh thể lý của con người một mình vẽ đầy khoảng
trống bao la này chẳng là gì nếu so sánh với những thành tựu nghệ thuật
và trí tuệ. Sự dồi dào những khám phá luôn mới mẻ, kỹ thuật xử lý điêu
luyện trong từng chi tiết, và trên tất cả là vẻ hoành tráng của những
cảnh ảo mà Michenlangelo mở ra cho những người đi sau ông, đã đem lại
cho nhân loại một ý tưởng hoàn toàn mới về năng lực của thiên tài.”
“Người ta thường xem những hình ảnh chi
tiết của tác phẩm khổng lồ này và không bao giờ có thể nhìn ngắm cho
thỏa. Nhưng cái ấn tượng bởi tổng thể, khi bước vào nguyện đường, vẫn
rất khác với toàn bộ những ảnh chụp ta từng thấy. Ngôi nhà nguyện giống
một hội nghị sảnh đường rất rộng lớn và cao, với vòm trần hơi lõm. Phía
trên các bức tường là một dãy những bức họa kể về Moses và Đức Kitô theo
phong cách cổ truyền của những người di trước Michelangelo. Nhưng khi
ngước lên, ta như nhìn vào một thế giới khác. Đó là thế giới của những
chiều kích ngoài tầm với của con người. Trên những khung vòm vươn lên
giữa năm cửa sổ ở mỗi bên nguyện đường là hình ảnh khổng lồ của các tiên
tri Cựu Ước, nhữg ngườ đã nói với dân Do Thái về Đấng Cứu Thế sẽ đến,
xen kẽ với hình ảnh các nữ tiên tri ngoại giáo, những kẻ theo truyền
tụng cổ xưa đã tiên báo cho người ngoại đạo biết sự xuất hiện của Đấng
Cứu Thế. Michelangelo đã vẽ họ như những nam nhân và phụ nữ rất mạnh mẽ,
ngồi đắm mình trong suy tư, đọc, viết, tranh luận, hay như đang lắng
nghe một tiếng nói từ nội tâm. Giữa những nhân vật lớn quá khổ này, ngay
giữa vòm trần, ông vẽ câu chuyện Sáng Thế và truyện Noah. Nhưng dường
như phần việc lớn lao này không thoả mãn nổi cái thôi thúc sáng tạo
những hình tượng luôn mới mẻ. Ông đã chen giữa những câu chuyện này bằng
hàng đoàn lũ các hình ảnh khác, một số giống những bức tượng, số khác
giống những thanh niên sinh động đẹp phi phàm, đang giữ những giải băng
và huy chương lớn mà trên đó cũng lại là những câu chuyện. Thế mà đây
chỉ là mảng trung tâm. Chung quanh đó là một đám rước vô tận những đàn
ông và đàn bà đủ mọi kiểu dáng-các tổ tiên vô số của Đức Kitô theo Kinh
Thánh.”
“Khi nhìn vào nguồn hình tượng phong
phú vô tận này nơi các ảnh chụp, có thể ta nghĩ rằng toàn bộ trần nhà sẽ
chen chúc và không cân đối. Nhưng quả là một ngạc nhiên lớn lao khi
bước vào nguyện đường Sistine và thấy vòm trần thật đơn giản và hài hoà
biết bao nếu chỉ coi nó như một mảng trang trí tuyệt mỹ. Cách phối hợp
màu sắc mới nhuần nhuyễn và đơn giản làm sao, và toàn thể bố cục rõ ràng
biết chừng nào. Những gì ta thấy ở hình ảnh chỉ là một phần nhỏ của cả
tác phẩm, một khu vực hình vòng cung uốn ngang qua trần nhà. Ở một bên
là tiên tri Daniel đang giữ một quyển sách khổng lồ trên đầu gối, được
một chú bé đưa lưng chống đỡ, và ông đang quay sang để ghi chú điều vừa
đọc. Bên đối diện là một nữ tiên tri ngoại giáo xứ Ba Tư, một phụ nữ
tuổi tác trong y phục Đông Phương, đang đưa sách lên sát mắt, cũng đắm
mình như thế vào bản văn Thánh.
Những chiếc ghế cẩm thạch họ ngồi được
trang trí bằng tượng các trẻ em đang chơi đùa, và phía trên chúng, ở mỗi
bên, là hai thanh niên khỏa thân vui tươi đang sắp sửa buộc những huy
chương lớn vào trần nhà. Những nhân vật lạ lùng này cho thấy
Michelangelo quán triệt cách vẽ cơ thể con người ở mọi vị trí và góc độ.
Đó là những vận động viên trẻ với các cơ bắp thật tuyệt vời, vặn mình
và xoay người theo mọi hướng có thể, nhưng luôn cố sao cho vẫn còn duyên
dáng. Có ít là hai mươi trong số những nhân vật này ở trên nóc trần,
mỗi nhân vật lại được diễn tả khéo léo hơn nhân vật trước đó, và chừng
như những ý tưởng mà lẽ ra đã chào đời từ những tảng đá cẩm thạch ờ
Carraca giờ đây choáng hết tâm tư Michenlangelo khi ông vẽ vòm trần điện
Sistine. Nguời ta có thể cảm thấy ông thích thú ra sao với tài nghệ
choáng ngợp của mình, và nỗi bực bội cũng như giận dữ vì không được tiếp
tục làm việc với những vật liệu ưa thích đã thôi thúc ông nỗ lực hơn
nữa để cho kẻ thù của ông, dù có thật hay tưởng tượng, thấy rằng nếu họ
buộc ông vẽ-được, ông cho xem!”
“Ta biết Michelangelo đã nghiên cứu tỉ
mỉ ra sao mọi chi tiết, và chuẩn bị từng nhân vật kỹ lưỡng đến mức nào
trong các bản vẽ của ông. (Nhìn một) tờ trong tập phác thảo, trên đó ông
nghiên cứu một người mẫu để vẽ một trong các nữ tiên tri ngoại giáo. Ta
nhìn thấy sự tương tác của các cơ bắp mà chưa ai từng thấy hay từng
diễn tả kể từ thời các bậc thầy Hy Lạp.”
“Nhưng, nếu ông đã chứng
tỏ mình là một tài năng bậc thầy khôn sánh nơi “những hình tượng khỏa
thân” nổi tiếng này, ông còn chứng minh là mình hơn thế rất nhiều nơi
những minh họa về các chủ đề Kinh Thánh ở trung tâm tác phẩm. Ở đó ta
thấy Thiên Chúa bằng những cử chỉ quyền uy đang tạo nên thảo mộc, các
thiên thể, muông thú và con người. Chẳng có gì là cường điệu khi nói
rằng hình tượng về Chúa Cha-như vẫn tồn tại trong tâm trí của hết thế hệ
này sang thế hệ khác, không chỉ nơi các nghệ sĩ mà cả nơi những người
tầm thường, những kẻ có lẽ chẳng bao giờ biết đến cái tên
Michelangelo-đã được tạo hình và khuôn đúc qua ảnh hưởng trực tiếp hay
gián tiếp của những cảnh quan vĩ đại này, được Michelangelo dùng để minh
họa công việc Sáng Thế. Có lẽ nổi tiếng nhất và lôi cuốn nhất trong tất
cả những minh họa này là cảnh tạo dựng Adam trên một trong những khoảng
rộng. Các họa sĩ trước Michelangelo đã từng vẽ Adam nằm trên mặt đất và
đang được gọi vào sự sống chỉ bằng một cái chạm tay của Thiên Chúa,
nhưng chưa một ai diễn đạt được sự lớn lao của màu nhiệm sáng tạo này
bằng vẻ đơn giản và mạnh mẽ như thế. Trong tranh không hề có gì làm ta
sao lãng chủ đề chính. Adam nằm trên mặt đất với tất cả sức mạnh và vẻ
đẹp xứng đáng với con người đầu tiên; Chúa Cha đang tiến lại từ một phía
khác, được đỡ nâng bởi các Thiên Thần của Người, quấn một tấm áo choàng
rộng và oai nghi bung ra như một cánh buồm vì gió thổi, gợi lên sự thỏa
mái và tốc độ khi Người lướt đi trong khoảng không. Lúc Người đưa bàn
tay ra, dù không chạm vào ngón tay của Adam, ta như thấy con người đầu
tiên trỗi dậy, như từ trong một giấc ngủ miệt mài, và nhìn vào khuôn mặt
chan chứa tình phụ tử của Đấng Tạo Dựng mình. Cách Michenlange sắp xếp
để cái chạm tay Thần Linh trở thành trung tâm và điểm hội tụ của bức
tranh, và cách ông làm ta nhận ra sự toàn năng qua vẻ nhàn hạ và uy lực
của cử chỉ sáng tạo này quả là một trong những phép lạ lớn nhất của nghệ
thuật.”
“Michelangelo vất vả hoàn tất tác phẩm
vĩ đại trên trần điện Sistine năm 1512, và hăm hở quay lại với những
tảng đá cẩm thạch của mình để tiếp tục xây hầm mộ Đức Julius II…”
E.H. Gombrich
Bản dịch tiếng Việt của Lê Sỹ Tuấn
(1) Hai người còn lại là Leonardo da Vinci (Leonardo: 1452-1519) và Raffaello Santi (Raphael: 1483-1520)
(2) Về Michelangelo trên wikipedia: http://vi.wikipedia.org/wiki/Michelangelo
Một số trích đoạn:
0 nhận xét :
Đăng nhận xét